Varese en de vierde dimensie

2009, Holland Festival

In 1921, net toen Edgard Varèse en Carlos Salzedo bezig waren met de oprichting van het International Composers’ Guild (‘nieuwe oren voor nieuwe muziek’), bracht Albert Einstein, vier jaar ouder dan Varèse, zijn eerste bezoek aan de Verenigde Staten. Het jaar daarop, in 1922, kwam de Engelse vertaling uit van Tertium Organum: A Key to the Enigmas of the World van de Russische mystiek filosoof Pjotr Uspenskij1, een boek dat door Varèse’s echtegenote Louise werd beschreven als ‘het boek van de dag, een onthullende beststeller onder intellectuelen´.2 In hun respectieve disciplines - natuurwetenschap en filosofie – waren zowel Einstein als Uspenskij fervente aanhangers van het concept van de vierde dimensie als een verborgen, onzichtbaar aspect van de fysieke werkelijkheid. En precies in die periode, in 1922, was Varèse begonnen aan een nieuwe compositie voor houtblazers, koperblazers, slagwerk en brandweersirene. Hij besloot zijn werk te vernoemen naar een geometrische figuur van vier of meer dimensies: Hyperprism.

Dit werk bracht bij de première een rel teweeg: ‘Aan Edgard Varèse (en alleen aan hem) was de eer de kalmte van een sabbatavond aan gruzelementen te slaan, vreedzame muziekliefhebbers zover te krijgen dat ze hun ontzetting uitschreeuwden, boze emoties op te wekken en mensen te verleiden achterin de concertzaal elkaars gezichten als pauken te bespelen,’ zo rapporteerde een recensent. ‘Dit is een grote triomf. De naam van Varèse zal de muziekgeschiedenis ingaan als de man die iets in beweging heeft gezet.’3 De vierde dimensie werd een populair thema in zowel de literatuur als de schilderkunst. In Christus Hypercubus schildert Salvador Dali de Christusfiguur hangend aan een ‘mozaïek’ van acht individuele kubussen, waarvan de voorvlakken zijn geplaatst in de kruisvorm van een opengevouwen kubus.

Het hele artikel is te downloaden via de knop.